এটা প্ৰস্তাৱ আপোনালৈ – এক লাখ টকা আজিয়েই ল’ব নে ইয়াৰ পৰিবৰ্তে আঢ়ৈ লাখ টকা ৫ বছৰৰ পাচত ল’ব ? খুব বেছি সম্ভাৱনা আছে আপুনি আজিয়েই এক লাখ টকা লৈ লোৱা বিকল্পটো গ্ৰহণ কৰিব।যুক্তি – পাঁচ বছৰৰ পাচত ক’ত কি হয় কোনে জানে ? পাওঁতেই আজি এক লাখ টকা লৈ লোৱা বেছি বুদ্ধিমানৰ কাম হ’ব। এক কথাত আজিৰ এক লাখ টকাৰ আৱেগিক মূল্য আপোনাৰ ওচৰত পাঁচ বছৰৰ পাচৰ আঢ়ৈ লাখ টকাতকৈ বেছি।এইবাৰ দ্বিতীয় প্ৰস্তাৱটো শুনক – পাঁচ বছৰৰ পাচত আঢ়ৈ লাখ টকা ল’ব নে ছয় বছৰৰ মূৰত তিনি লাখ টকা ল’ব? বেছিভাগ মানুহৰ দৰেই আপুনিও হয়তো ছবছৰৰ পাচত তিনি লাখ টকা ল’বলৈ ভাল পাব।এইবাৰ আপোনাৰ যুক্তি হ’ব – পাঁচ বছৰ ৰ’ব পাৰিলো যেতিয়া আৰু এবছৰ ৰৈ অতিৰিক্ত ৫০ হেজাৰ টকা লোৱা ভাল।

প্ৰিয় পাঠক, এইখিনিলৈকে যদি মোৰ লগত সহমত পোষণ কৰি আছে তেনেহ’লে দুয়োটা প্ৰস্তাৱতে আপুনি কিন্তু বিপৰীত স্থিতি লৈছে। দুয়োটা প্ৰস্তাৱতে ৰৈ দিয়াৰ বাবদ আপুনি লাভ কৰিছে চক্ৰবৃদ্ধি হাৰত প্ৰায় ২০ শতাংশ সুত।কিন্তু প্ৰথম প্ৰস্তাৱত সেয়া আপোনাৰ দৃষ্টিত আকৰ্ষণীয় হৈ ধৰা দিয়া নাই।দ্বিতীয় প্ৰস্তাবত অৱশ্যে ঠিকেই সিদ্ধান্ত লৈছে। কিয় বাৰু?এবাৰ ভাবকচোন।বৰ্তমানক আমি বহু সময়ত প্ৰয়োজনাধিকভাৱে বেছি গুৰুত্ব দিওঁ আৰু ভৱিষ্যতৰ কথালৈ দিঙি মেলি চাবলৈ অনীহা প্ৰকাশ কৰো। এয়াই আমাৰ স্বভাৱ। যাক কোৱা হয় – টেম্প’ৰেল মাইঅ’পিয়া (Temporal Myopia)। মই ইয়াত অসমীয়াত কৈছো – সময় সম্বন্ধীয় খীণ দূৰদৃষ্টি।যেনেকৈ খীণ দূৰদৃষ্টিত আক্ৰান্ত হ’লে আমি ভৌগোলিকভাৱে দূৰত থকা বস্তু এটা ভালদৰে নেদেখো, এই ক্ষেত্ৰত সময়ৰ মাপেৰে দূৰত থকা বিষয় এটাক প্ৰয়োজনতকৈ কম গুৰুত্ব দিওঁ।কিন্তু যেতিয়া দুটা তুলনামূলকভাৱে দূৰত থকা বিষয়ৰ মাজত এটাক নিৰ্বাচন কৰিবলগা হয় তেতিয়া আমি বহু পৰিমাণে এই প্ৰভাৱৰ পৰা মুক্ত হওঁ। এই যে ভৱিষ্যতৰ টকাক আজিৰ তাৰিখত অযুক্তিকৰভাৱে অতি কম গুৰুত্ব দিয়া হ’ল তাক হাইপাৰবলিক ডিছকাউণ্টিং (Hyperbolic Discounting) বুলিও কোৱা হয়।অসমীয়াত আমি ক’ব পাৰো – অধিবৃত্তীয় ৰেহাই।এই স্বভাৱৰ বাবেই আমাৰ বাবে ভৱিষ্যতলৈ বুলি সঞ্চয় কৰাতকৈ আজিৰ প্ৰয়োজনত টকা খৰচ কৰাটো অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ উঠে। ভৱিষ্যতৰ উপাৰ্জনৰ পৰা ঋণৰ কিস্তি মাৰি হ’লেও আজিৰ তাৰিখত চৌখিন সামগ্ৰী এপদ লোৱাৰ সপক্ষে যুক্তি বিচাৰি পাওঁ।আমাৰ এই মানসিকতাকে সাৰ-পানী যোগাই ক্ৰেডিট কাৰ্ডৰ ব্যৱসায়ৰ শ্ৰীবৃদ্ধি ঘটে।

এটা ব্যাখ্যা অনুসৰি এই স্বভাৱ আমাৰ আদিমকালৰ পূৰ্বপুৰুষসকলৰ পৰাই উত্তৰাধিকাৰসুত্ৰে পাইছো। যেতিয়া মানুহৰ জীৱনকালৰ দৈৰ্ঘ্য বেছি নাছিল, আন জীৱকুলৰ দৰেই প্ৰতিটো দিনেই প্ৰত্যাহ্বানেৰে ভৰা আছিল, তেতিয়া আমাৰ পূৰ্বপুৰুষো ‘আজি’টোত জীয়াই থাকিবলৈ বাধ্য হৈছিল। আজি জীয়াই থাকিলেহে ‘কাইলৈ’ আহিব। আজি ভোকত এটুকুৰা মাংস লাগিবনে এমাহৰ পিচত দুটুকুৰা মাংস লাগিবজাতীয় প্ৰশ্নত আমাৰ পূৰ্বপুৰুষসকলে আজিৰ এটুকুৰা মাংসতেই অগ্ৰাধিকাৰ দিয়াটো তেনেই স্বাভাৱিক আছিল সেই পৰিস্থিতিত।কিন্তু সময়ৰ অগ্ৰগতিৰ লগে লগে মানুহৰ সমস্যা, ৰিস্ক, আদিৰ ক্ষেত্ৰত আন জীৱকুলৰ লগত বিস্তৰ প্ৰভেদ আহিবলৈ ধৰিলে।স্বাস্থ্য বিজ্ঞানৰ প্ৰভূত উন্নতিৰ লগে লগে মানুহৰ জীৱনকালৰ দৈৰ্ঘ্য আগৰ দৰে তেনেই চুটি হৈ থকা নাই।আজিৰ আধুনিক মানুহে বৰ্তমানটোক জীয়াই থাকিবৰ বাবে উপযোগী কৰি ৰখাৰ সমান্তৰালভাৱে ভৱিষ্যতৰ নিৰাপত্তাৰ দিশটোও উলাই কৰিব নোৱাৰে।কিন্তু দুৰ্ভাগ্য, পূৰ্বজৰ পৰা উত্তৰাধিকাৰসুত্ৰে পোৱা চিন্তাধাৰাত প্ৰায়ে আমাৰ তেনে হৈ যায়।

সিদ্ধান্ত লোৱাৰ ক্ষেত্ৰত মানুহে দেখুওৱা এই স্বভাৱটো অকল যে মনোবিজ্ঞানীৰ বাবেই চৰ্চাৰ বিষয় হৈ পৰিছে এনে নহয়, স্নায়ু বিজ্ঞানীসকলো ইয়াৰ ব্যাখ্যা বিচাৰি মগজুৰ গৱেষণাত নিয়োজিত হৈ পৰিছে। তাৎক্ষণিক পুৰস্কাৰ আৰু বিলম্বিত পুৰস্কাৰত মগজুৰ ভিতৰত কেনেধৰণৰ ক্ৰিয়া-কলাপ হয় তাক নিৰীক্ষণ কৰিছে বিজ্ঞানীয়ে। এদল বিজ্ঞানীয়ে কোৱামতে আদিম মানৱৰ দিনৰ পৰাই থকা আমাৰ মগজুৰ লিম্বিক অংশত তাৎক্ষণিক লাভালাভত হোৱা অধিক উত্তেজনাই দায়ী আমাৰ বৰ্তমানপ্ৰেমী সিদ্ধান্তৰ বাবে।ইফালে যুক্তিসংগত বিলম্বিত পুৰস্কাৰৰ সপক্ষে কৰা চিন্তা-চৰ্চা  মগজুৰ ফ্ৰ্ণ্টেল কৰ্টেক্স অংশত হোৱা ক্ৰিয়া-কলাপৰ ফচল। মগজুৰ এই অংশ আধুনিক মানৱৰ শেহতীয়া ক্ৰমবিকাশ সাধনত হোৱা ।

এতিয়া কথা হ’ল উপায় কি এনে দৃষ্টিভংগীৰ পৰা মুক্ত হোৱাৰ ? মই আগবঢ়াই দিয়া এইখিনি তথ্যই আপোনাক উচিত সিদ্ধান্ত ল’বলৈ অনুপ্ৰাণিত নকৰিবনে ? যদি নকৰে, মই পঢ়া এটা মজাৰ উপদেশ শুনক – আপুনি এনে পৰিস্থিতিত বন্ধু এজনক কি উপদেশ দিব, এবাৰ ভাবক।উপদেশ দিয়াত যে আমি সকলো ইমান ভাল! শেষত মাত্ৰ বন্ধুৰ বাবে ভাল উপদেশটো নিজৰ ক্ষেত্ৰত পালন কৰক।

*****

লুডু খেলিছে নহয় ? আপোনাক লগা সংখ্যাটো যেনিবা ৬। কি কৰে তেতিয়া ? বহুজনৰ দৰে গুটি ভৰোৱা সৰু প্লাষ্টিকৰ কাপটো জোৰেৰে জোকাৰে নেকি ? আকৌ যেতিয়া প্ৰয়োজন হয় এটা সৰু নম্বৰৰ, তেতিয়া ? আলফুলকৈ জোকাৰি গুটিটো ব’ৰ্ডত ঢালি নিদিয়েতো ? কোনোবাই যদি আপোনালৈ লটাৰী খেলৰ বহী এখন আগবঢ়াই টিকট এটা ল’বলৈ অনুৰোধ কৰে, তেতিয়া বহীখন ঘূৰাই-পকাই চাই এটা বিশেষ নম্বৰৰ কুপন এখন ল’বলৈ আগ্ৰহ কৰে নেকি ? যদি আপোনাৰ উত্তৰবোৰ – ‘হয়’, তেন্তে তাৰ অৰ্থ হ’ব এনে কাৰ্যৰ যোগেদি আপুনি ফলাফল আপোনাৰ সপক্ষে আনিবলৈ যত্ন কৰে। কিন্তু আপুনি নিশ্চয় নজনা নহয় যে লুডুত বিশেষ সংখ্যা এটা ওলোৱা বা লটাৰীত পুৰস্কাৰ পোৱা এইবোৰ যাদৃচ্ছিক ঘটনা। এই যে কোনো কামৰ জৰিয়তে আমাৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰৰ ঘটনা এটাতো প্ৰভাৱ পেলাব পাৰি বুলি আমাৰ বিশ্বাস জন্মে ইয়াকে ইল্যুচন অৱ কণ্ট্ৰ’ল বায়াছ ( Illusion of Control Bias) বোলা হয়। অসমীয়াত আমি ক’ব পাৰো নিয়ন্ত্ৰণৰ ভ্ৰম পক্ষপাত।

জীৱন যাত্ৰাৰ বিভিন্ন পৰিস্থিতিত আমি এই ভ্ৰমৰ চিকাৰ হওঁ। অন্ধবিশ্বাসৰ জন্মও এই নিয়ন্ত্ৰণ ভ্ৰমৰ পৰাই উদ্ভৱ হ’ব পাৰে। ভাৰতীয় জাতীয় ক্ৰিকেট দলৰ অধিনায়ক বিৰাট ক’হলিৰো এক অন্ধবিশ্বাস মিডিয়াত প্ৰচাৰ হৈছিল। ক’হলিয়ে বোলে এসময়ত ভাল ৰাণ কৰিব পৰা খেল এখনত ব্যৱহাৰ কৰা গ্লোভছকে পিচৰ খেলখনত ব্যৱহাৰ কৰিছিল।  যদি পিচৰ খেলখনতো ক’হলিয়ে ভাল ৰাণ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল তেতিয়া হয়তো সেই সফলতাত গ্লোভছজোৰৰ অৱদান বিচাৰি পাইছিল তেওঁ আৰু যিদিনা সফল নহৈছিল সেইদিনা ভাগ্য বেয়া বুলি ধৰি গ্ল’ভছজোৰৰ প্ৰসংগ নানিছিল। এনেকৈয়ে মাত্ৰ সপক্ষে থকা উদাহৰণবোৰক গুৰুত্ব দি আৰু বিপক্ষে থকা উদাহৰণক এৰাই চলি আমি এটা ভুল বিশ্বাসত আস্থাশীল হৈ উঠিব পাৰো। অৱশ্যে এতিয়া ক’হলিৰ সেই অন্ধবিশ্বাস নাই বুলি মিডিয়াত প্ৰকাশ।

মাৰ্টিন ক’ৰ্নাড নামৰ বিনিয়োগ বিশেষজ্ঞ এজনে আমেৰিকাৰ এখন আগশাৰীৰ বিত্ত বিষয়ক সাপ্তাহিক বেৰনছ (Barron’s)ৰ এটা লেখাত মজাৰ কথা কৈছে। তেওঁ লেখাটোত উল্লেখ কৰামতে বিনিয়োগকাৰীৰ আচৰণক লৈ কৰা এক অধ্যয়নত দেখা গৈছিল যে নিজৰ দখলত থকা সম্পদক  বিক্ৰী বা সলনি কৰাৰ ক্ষেত্ৰত লোৱা বিনিয়োগকাৰীৰ ৮৫ শতাংশ সিদ্ধান্তই ভুল। ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল একো নকৰাকৈ থকা হ’লে বা ওলোটা সিদ্ধান্ত লোৱা হ’লেহে বিনিয়োগকাৰী বেছি উপকৃত হ’ব পাৰিলেহেঁতেন। লক্ষ্য কৰিবলগীয়া কথাটো হ’ল যে মানুহে বিনিয়োগ বিষয়ক সিদ্ধান্ত ভাবি-চিন্তি নিজৰ সপক্ষে যুক্তি বিচাৰি পালেহে লয়। কিন্তু অধ্যয়নটোৰ মতে এই কাৰ্যত সফলতাৰ হাৰ মুদ্ৰা টছ কৰাৰ দৰে যাদৃচ্ছিক ঘটনাৰ সম্ভাৱনাৰ হাৰতকৈ কম ( মুদ্ৰা টছ কৰিলে হেড বা টেল পৰাৰ সম্ভাৱনা ৫০ শতাংশ)।

বিভিন্ন সম্পৰীক্ষাৰ পিচত বিনিয়োগ বিশেষজ্ঞসকল নিশ্চিত যে বিনিয়োগৰ ফলাফল নিজৰ সপক্ষে আনিবলৈ বহু বিনিয়োগকাৰী অত্যধিক বেচা-কিনাত জড়িত হৈ পৰে । কিন্তু এনে কাৰ্যই বিনিয়োগত বিৰূপ প্ৰভাৱহে পেলায়। ৰিস্ক থকা বিনিয়োগত সাময়িক পতন বা লোকচানৰ মুখ একেবাৰেই নোচোৱাকৈ আগবঢ়া সম্ভব নহয়। আপুনি যদি ১০ বছৰৰ বাবে ইকুইটি বজাৰত বিনিয়োগ কৰিছে, নিশ্চিতভাৱে লোকচানৰ দিনো আপুনি দেখিব। বজাৰ উঠিলে বিনিয়োগৰ মূল্যও আকৌ উঠিব। কিন্তু একেবাৰে লোকচান নোহোৱাকৈ থাকিবলৈ বা খুব বেছি ৰিটাৰ্নৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় কৌশল হিচাপে আপুনি যদি অত্যধিক বেচা-কিনা কৰা বা এটা বিনিয়োগক অন্য বিনিয়োগলৈ সঘনে সলনি কৰাত ব্যস্ত হৈ পৰিছে তেন্তে আপুনিও ইল্যুচন অৱ কণ্ট্ৰ’ল বায়াছৰ প্ৰৰোচনাত পৰিছে। কাৰণ এনে কাম-কাজৰ যোগেদি আপুনি প্ৰতিটো ঋণাত্মক পৰিস্থিতিৰ পৰা নিজৰ বিনিয়োগক বচাব পাৰি বুলি বিশ্বাস কৰিবলৈ লৈছে। কিন্তু মোক কওক, বিমুদ্ৰাকৰণৰ দৰে ঘটনাক পূৰ্বানুমান সম্ভৱ জানো ? ঠিক তেনেকৈ সুতৰ হাৰৰ পৰিবৰ্তন বা শ্বেয়াৰ বজাৰৰ গতি-বিধি নিশ্চিত পূৰ্বানুমান অসম্ভৱ। বিনিয়োগত আমি কি জানো তাক জনাৰ লগতে আমি কি নাজানো বা কিহৰ ওপৰত আমাৰ নিয়ন্ত্ৰণ নাই, তাক জনাটোও গুৰুত্বপূৰ্ণ।  বিত্তীয় পৰিকল্পনাবোৰো আমাৰ অক্ষমতাবোৰক স্বীকাৰ কৰিয়েই নিৰ্মাণ কৰা বাঞ্ছনীয়।

শেষত মই পঢ়ি ভাল পোৱা ইল্যুচন অৱ কণ্ট্ৰ’ল বায়াছ বিষয়ক সাধু এটা আপোনাক কোৱাৰ লোভ সামৰিব নোৱাৰিলো । মই মাত্ৰ ইয়াক অসমীয়াকৰণহে কৰিছো। আমাৰ বীৰেণ দাই গধুলি সদায় টাউনৰ মূল চাৰি আলিটোলৈ ওলাই আহে। লগত এখন পতাকা আৰু এটা পেঁপা। পেঁপাত দুটামান বিহুৰ সুৰ বজায় উঠি পতাকাখন দুবাৰমান জোকাৰে আৰু ঘৰলৈ যায়গৈ। কথাটো চাৰি আলিত সেইসময়ত ডিউটিত থকা ট্ৰেফিক পুলিচজনে মন কৰি আছিল। এদিন তেওঁ বীৰেণদাক সুধিলে –

: আপুনি সদায় গধুলি এনেখন কিয় কৰে কওকচোন।

: ভালুক খেদিবলৈ। বীৰেণদাৰ প্ৰত্যয়ভৰা উত্তৰ।

: কি কয় হে ! আমাৰ ইয়াততো ভালুক নাই। হাঁহিমাৰি টেফিক পুলিচজনে ক’লে।

বীৰেণ দায়ো খুব সন্তুষ্টিৰ হাঁহি এটা মাৰিলে আৰু ক’লে।

: মই এনেকৈ পেঁপা বজাই পতাকা জোকাৰি থকাৰ বাবেই ভালুক ইয়ালৈ অহা নাই আক’। এতিয়া কওকচোন, সমাজৰ বাবে মই গুৰুত্বপূৰ্ণ কাম এটা কৰি থকা নাইনে?

******

আপোনাক এক লাখ টকা দিয়া হ’ল বাজি লগাবলৈ। দুটা বিকল্পৰ মাজত এটাত ভাগ লোৱাটো জৰুৰী। (১)এটা মুদ্ৰা টছ কৰা হ’ব। হেড নে টেইল পৰিব ক’ব লাগে। মিলিলে দুই লাখ টকা আৰু হাৰিলে এক লাখ টকা হেৰুৱাব। (২) ইংলেণ্ডত আৰম্ভ হোৱা আই চি চি চেম্পিয়ন ট্ৰফীত গ্ৰুপ এৰ এখন খেলত ১০ জুন ২০১৭ তাৰিখে  মুখামুখী হ’ব ইংলেণ্ড আৰু অষ্ট্ৰেলিয়া। কোন জিকিব পূৰ্বনুমানৰ ভিত্তিত ক’ব লাগে। অফাৰ একেই  – মিলিলে দুই লাখ আৰু হাৰিলে এক লাখটো হেৰুৱাব। কোনটো বাজিৰ প্ৰতি আপুনি আগ্ৰহী ? যদিহে আপোনাৰ ক্ৰিকেট সম্পৰ্কীয় জ্ঞান তেনেই চালুকীয়া, ইংলেণ্ড-অষ্ট্ৰেলীয়াৰ দলীয় সামৰ্থ্য নালাগে ভাৰতীয় ক্ৰিকেট দলৰ ৫ জন সদস্যৰ নাম আপোনাৰ মনত নাই, প্ৰবল সম্ভাৱনা আছে আপুনি প্ৰথম বিকল্প বাচি ল’ব। কাৰণ ইয়াত সম্ভাৱনা অন্ততঃ ৫০ শতাংশ। অন্যহাতে যদিহে আপুনি এজন ক্ৰিকেটপ্ৰেমী, প্ৰতিখন দেশৰ ক্ৰিকেট দলৰ সামৰ্থ্য সম্পৰ্কে সম্যক ধাৰণা আপোনাৰ আছে বুলি নিজে বিশ্বাস কৰে, সম্ভাৱনা বেছি আপুনি দ্বিতীয় বিকল্প নিৰ্বাচন কৰিব।

যেতিয়া কোনো এটা বিষয়ত মানুহৰ ধাৰণা নাথাকে, তাত সম্ভাৱনাৰ সন্ধান কৰা কাৰ্যত তেওঁ আন্ধাৰত তীৰ চলোৱাৰ সমপৰ্যায়ৰ যেন অনুভৱ কৰে। সাধাৰণ অৱস্থাত মানুহে অনিশ্চয়তা ভাল নাপায়। ইয়াকে আচৰণ সম্বন্ধীয় বিত্তত ‘এম্বিগুইটি এভাৰ্চন বায়াছ’( Ambiguity Aversion Bias ) বোলা হয়। আমি অসমীয়াত ‘অস্পষ্টতা বিতৃষ্ণা পক্ষপাত’ বুলিব হয়তো পাৰো। ইফালে যেতিয়া  কোনো বিষয়ত মানুহ যোগ্য বুলি স্ব-বিবেচনাত উত্তীৰ্ণ হয়, তেতিয়া তেওঁ ৰিস্ক ল’বলৈ মানসিকভাৱে প্ৰস্তুত হয় আৰু ল’ব খোজা ৰিস্কৰ সপক্ষে যুক্তি বিচাৰি পায়। এই প্ৰভাৱক ‘পাৰদৰ্শিতা প্ৰভাৱ’( Competence Effect) বুলি নামকৰণ কৰিছে মনোবিজ্ঞানীয়ে। ইয়াৰ অস্পষ্টতা বিতৃষ্ণা পক্ষপাতৰ লগত ওচৰ সম্পৰ্ক আছে।

বিনিয়োগৰ পৃথিৱীত সততেই মানুহ এই দুই ধৰণৰ মানসিক অৱস্থাৰ সন্মুখীন হয়। বিনিয়োগত অস্পষ্টতা বিতৃষ্ণাৰ এটা উদাহৰণ লওক। প্ৰথমবাৰৰ বাবে ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ডত বিনিয়োগ কৰিব খোজা বহু বিনিয়োগকাৰীৰ এটা মিল থকা প্ৰশ্নৰ প্ৰায়ে মুখামুখি হও – সকলো টকা ডুবি ভেলু শূন্য হৈ নাযায়তো ? কথা পাতি গ’লে ওলায় যে এনে কিছুমান আশংকাতে তেওঁ ইমান দিনে ইকুইটি মিউচুৱেল ফাণ্ডত  বিনিয়োগ কৰা নাছিল। তেতিয়া মই ওলোটাই প্ৰশ্ন কৰো – কি পৰিস্থিতিত ফাণ্ডটোৰ মূল্য শূন্য হ’ব আপুনি জানেনে ? যেতিয়া ফাণ্ডটোত থকা সকলো শ্বেয়াৰৰ মূল্য শূন্য হৈ যাব। এই ধৰক, ৰিলায়েন্স ইণ্ডাষ্ট্ৰীজৰ শ্বেয়াৰৰ মূল্য শূন্য, ভাৰতীয় ষ্টেট বেংকৰ শ্বেয়াৰ মূল্য শূন্য……..। আৰু সেইটো সম্ভৱ হ’ব যদিহে এই সকলোবোৰ কোম্পানী সমূলঞ্চে ধ্বংস হয়। তেনে পৰিস্থিতি আহিব পাৰে বুলি আপুনি ভাবে নে ? বা তেনে অৰ্থনৈতিক  পৰিস্থিতিত টকা আন ঠাইতো সুৰক্ষিত হৈ থাকিব জানো ? বহুজনে তেতিয়া প্ৰশ্ন কৰে – তেন্তে কিদৰেনো শ্বেয়াৰ বজাৰত মানুহ সৰ্বস্বান্ত হয় ? ইয়াক বুজিবলৈ আৰু ব্যাখ্যাৰ প্ৰয়োজন হয়। ধৰক, আপোনাৰ হাতত ১০০ টকা আছে। আপোনাক ১০ শতাংশ অগ্ৰিম ধনৰ বিনিময়ত ১০০০ টকাৰ শ্বেয়াৰ দিয়া হ’ল। এতিয়া সেই শ্বেয়াৰে যদি দহ শতাংশ ফল লাভ কৰে তেন্তে আপুনি এশ টকা পাব। আপোনাৰ বাবে এশ টকা বিনিয়োগ কৰি এশ টকা লাভ। কিন্তু ইয়াৰ বিপৰীত পৰিস্থিতিটো ভাবকচোন, ১০ শতাংশ লোকচানৰ। এইবাৰ এশ টকা লোকচান মানে আপোনাৰ সমস্ত বিনিয়োগ ডুবিল। এনেধৰণৰ বিত্তীয় দ্ৰব্যৰ পৰা আঁতৰি থাকিলেই সমস্ত টকা ডুবাৰ আশংকাৰ পৰাও সহজেই দূৰত থাকিব পাৰি। আচলতে প্ৰকৃত প্ৰয়োজনীয় তথ্য নথকাৰ বাবেই বহুজন মিউচুৱেল ফাণ্ডৰ পৰা আঁতৰত থাকে।উত্থান –পতনৰ বিনিয়োগ যাত্ৰাৰ বাবে নিজকে মানসিকভাৱে প্ৰস্তুত কৰিব নোৱাৰে।

এই পক্ষপাতৰ পৰা মুক্ত হ’বলৈ দৰব হৈছে বিষয়টোৰ সম্বন্ধে এটা সম্যক জ্ঞান আহৰণ কৰা। বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত কোনো এটা সম্পদ শ্ৰেণীৰ দোষ-গুণবোৰৰ বিষয়ে অৱগত হোৱা আৰু নিজৰ পৰিকল্পনাৰ লগত খাপ খোৱাকৈ ইহঁতক ব্যৱহাৰ কৰাৰ প্ৰয়োজন। বহু সময়ত এই পক্ষপাতত আবদ্ধ  বিনিয়োগকাৰীয়ে ইকুইটি বিনিয়োগক জুৱাসদৃশ হিচাপে গণ্য কৰি এনে বিশাল ৰিটাৰ্ন আশা কৰে যে ইকুইটি বজাৰৰ দীৰ্ঘদিনৰ গড় ৰিটাৰ্নে তেওঁলোকক সুখী কৰিব নোৱাৰে। ফলত তেওঁলোকৰ বিনিয়োগবোৰ ৰক্ষণশীল বিত্তীয় দ্ৰব্য, যেনে বেংক ফিক্সড ডিপ’জিট, ৰেকাৰিং ডিপ’জিট আদিতে আবদ্ধ হৈ থাকে। বহুতৰে আকৌ লাখ লাখ টকা ছেভিংছ একাউণ্টতে পৰি থাকে।

ইয়াৰ বিপৰীতে পাৰদৰ্শিতা প্ৰভাৱৰ ফলত বহু বিনিয়োগকাৰী কেতিয়াবা অত্যধিক সাহসী হৈ উঠিব পাৰে। প্ৰতক্ষ্যভাৱে শ্বেয়াৰ বজাৰত বিনিয়োগ কৰা বহুতে অতি বেছি কিনা-বেচাত জড়িত হৈ পৰে। হ্ৰস্বম্যাদত বজাৰৰ গতি-গোত্ৰ জনা সম্ভৱ বুলি বিশ্বাস জন্মে। বহুজনে নিজৰ দক্ষতা থকা বুলি বিশ্বাস কৰা খণ্ড বা সম্পদশ্ৰেণীটোতহে বিনিয়োগ কৰিবলৈ আগ্ৰহী হোৱা দেখা যায়। উদাহৰণস্বৰূপে বহুতে নিজৰ সমস্ত বিনিয়োগ ভূ-সম্পত্তিত কৰিবলৈ ভাল পায়। ফলত বিনিয়োগৰ ডাইভাৰ্চিফিকেচনৰ সু-ফলৰ পৰা বঞ্চিত হয় তেওঁলোক। ইয়াতো সঠিক জ্ঞানেহে এজন বিনিয়োগকাৰীক সু-সিদ্ধান্ত লোৱাত সহায় কৰিব পাৰে।

*******

আপোনালৈ এক লাখ টকা আগবঢ়োৱা হ’ল এটা চৰ্তত – আপুনি খেল এখনত অংশগ্ৰহণ কৰিব লাগিব৷ সেই খেলত তলত দিয়া দুটা পছন্দৰ মাজৰ পৰা এটাক নিৰ্বাচন কৰাৰ প্ৰয়োজন৷

(ক) ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা অন্য এক লাখ টকা লাভ কৰাৰ আৰু ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা নতুনকৈ একো নোপোৱাৰ৷

(খ) ১০০ শতাংশ নিশ্চিতি আৰু ৫০ হেজাৰ টকা লাভ কৰাৰ৷

এতিয়া কওক, কোনটোক নিৰ্বাচন কৰিব আপুনি? আপুনি যদি আন সাধাৰণ মানুহৰ দৰে ভাবে, তেন্তে আপোনাৰ বাছনিত ‘খ’ উঠিব৷ নহয়নে? এইক্ষেত্ৰত আপোনাৰ দৃষ্টিভংগী – এক লাখ টকা পোৱাৰ আশাত নিশ্চিত ৫০ হেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ যুক্তি নাই৷ ঠিক ‘কৌন বনেগা কৌৰপতি’ত অংশগ্ৰহণকাৰীয়ে স্বইচ্ছাই নিজকে খেলৰ পৰা আঁতৰাই অনাৰ দৰে৷ বেছ, এইবাৰ তেনে’হলে আন এখন খেলৰ সন্মুখীন হওকচোন৷ আপোনাক এইবাৰ দুইলাখ টকা দিয়া হ’ল আৰু কোৱা হ’ল আগৰ বাৰৰ দৰে দুটাৰ মাজৰ পৰা এটাক বাছনি কৰিবলৈ  –

(গ) ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা এক লাখ টকা হেৰুৱাৰ আৰু ৫০ শতাংশ সম্ভাৱনা একো নেহেৰুৱাৰ৷

(ঘ) ১০০ শতাংশ নিশ্চিতি ৫০ হেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ৷

এইবাৰো যদি আপোনাৰ মনোভাব গৰিষ্ঠসংখ্যক মানুহৰ দৰে হয, তেন্তে আপুনি নিৰ্বাচন কৰিব ‘গ’ক৷ এইবাৰ কিন্তু আপোনাৰ মতাদৰ্শ সলনি হ’ল৷ আপোনাৰ মনোভাব – নিশ্চিতভাৱে ৫০ হেজাৰ টকা হেৰুৱাতকৈ একো নেহেৰুৱাৰ সুযোগটো নলওঁ কিয়? লক্ষ্য কৰক, প্ৰথম প্ৰশ্নত আপুনি আছিল ক্ষতিভয় (Risk) গ্ৰহণ নকৰাৰ সপক্ষে৷ কিন্তু দ্বিতীয় প্ৰশ্নত আপোনাৰ স্থিতি ক্ষতিভয় গ্ৰহণ কৰাৰ পক্ষে৷ কিয় এই বিপৰীত স্থিতি? আপুনি যদি গভীৰভাৱে লক্ষ্য কৰে তেন্তে দেখিব ‘ক’ আৰু ‘গ’ৰ সামগ্ৰিক অৰ্থনৈতিক মূল্য একে৷ ঠিক তেনেদৰে একে ‘খ’ আৰু ‘ঘ’ৰ সামগ্ৰিক অৰ্থনৈতিক মূল্য৷ কেনেকৈ চাওঁ আহক৷ আপোনাৰ প্ৰথম প্ৰশ্ন  সোধাৰ আগতেই দিয়া হৈছে এক লাখ টকা৷ এতিয়া যদি আপোনাৰ নিৰ্বাচন ‘খ’ হয় তেন্তে সামগ্ৰিকভাৱে আপুনি পাব ডেৰ লাখ টকা (১,০০,০০০+৫০,০০০=১,৫০,০০০)৷ ঠিক একেদৰে দ্বিতীয় প্ৰশ্নত ‘ঘ’ নিৰ্বাচন কৰা মানেও আপুনি সামগ্ৰিকভাৱে ডেৰ লাখ টকাই পাব (২,০০,০০০-৫০,০০০=১,৫০,০০০)৷ কিন্তু আপুনি কথাবোৰ সামগ্ৰিকভাৱে চোৱা নাই৷ প্ৰথম আৰু দ্বিতীয় প্ৰশ্নৰ সোধাৰ আগে যেতিয়াই আপোনাক ক্রমে এক আৰু দুই লাখ যচা হ’ল সেইখিনিক মনটোৱে আপোনাৰ সম্পত্তিৰ অংশ হিচাপে গণ্য কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰি দিছিল৷ সেয়ে আপোনাৰ সিদ্ধান্তৰ চিন্তা-চৰ্চাত তাৰ পাচৰ কথাখিনিহে গুৰুত্ব লাভ কৰিছিল৷ অৰ্থাৎ আপোনাৰ বাবে প্ৰথম প্ৰশ্নত ‘খ’ৰ নিৰ্বাচন মানে ৫০ হেজাৰ টকা প্ৰাপ্তি আৰু দ্বিতীয় প্ৰশ্নত ‘ঘ’ৰ নিৰ্বাচন মানে ৫০ হেজাৰ টকাৰ লোকচান৷ নহয়নে বাৰু? প্ৰিয় পাঠক, এয়াই হৈছে ডেনিয়েল কাহনেমেন আৰু এম’ছ টিভাৰ্স্কি আচৰণ সম্বন্ধীয় অৰ্থনীতিলৈ অনবদ্য অৱদান প্ৰত্যাশা তত্ত্ব (Prospect Theory)৷ এই তত্ত্বই ব্যাখ্যা কৰে বৰশী বাবলৈ গৈ একেবাৰে মাছ নোপোৱাতকৈ বৰশীৰ চিপ মাৰোতে মাছ পানীত পৰাৰ বাবে ঘৰলৈ শুদাহাতে আহিবলগা হোৱাটোত দুখ কিয় বেছি? দৰমহা ২০ শতাংশ বাঢ়িব বুলি ভিতৰুৱা খবৰৰ ভিত্তিত এবাৰ আনন্দ কৰি লোৱাৰ পাচতে প্ৰকৃততে ১০ শতাংশ বাঢ়িলেও কিয় দুখ লাগে? এই সকলোবোৰৰ বাবে দায়ী আমাৰ মানসিক প্ৰসংগ বিন্দু (Reference Point)৷ মাছ বৰশীত লাগি পানীৰ ওপৰলৈ আহিল কি নাহিল বৰশী বোৱাজনৰ মনটোৱে সেই মাছটোৰ ওপৰত মালিকীসত্ব সাব্যস্ত কৰি দিছিল৷ দৰমহা ২০ শতাংশ বাঢ়িব বুলি ঘুনুক-ঘানাককৈ শুনা অসমৰ্থিত সূত্ৰৰ তথ্যৰ ভিত্তিত চাকৰিয়ালজনে ভৱিষ্যতৰ বৰ্ধিত দৰমহাটোৰ প্ৰভাৱ ইতিমধ্যে অনুভৱ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰি দিছিল৷ বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰতো প্ৰত্যাশা তত্ত্বই ব্যাখ্যা কৰে কেনেকৈ মানুহে লাভ-লোকচানৰ তাৎক্ষণিক আৱেগৰ ভিত্তিত বিনিয়োগৰ সিদ্ধান্ত লয়, য’ত বিনিয়োগৰ লক্ষ্য আৰু সামগ্ৰিক পৰিস্থিতি বিচাৰ-বিবেচনালৈ নহাকৈয়ে ৰৈ যায়৷ উদাহৰণস্বৰূপে বিগত বৰ্ষত ৫০ শতাংশ ফল পোৱা বহু ইকুইটি বিনিয়োগকাৰীয়েও পৰৱৰ্তী কোনো বৰ্ষত ২০ শতাংশ ঋণাত্মক ফল পালে, তেওঁ সামগ্ৰিকভাৱে দীৰ্ঘদিনৰ বিনিয়োগৰ ইতিহাস তথা ভৱিষ্যতৰ সম্ভাৱনীয়তাৰ ফালে লক্ষ্য নকৰি মাত্ৰ ঋণাত্মক ফলৰ বৰ্ষটোৰ ওপৰত অত্যধিক গুৰুত্ব দি ভুল সিদ্ধান্ত ল’বলৈ প্ৰৰোচিত হয়৷

এই প্ৰত্যাশা তত্ত্বৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ উপাদান হৈছে লোকচান বিতৃষ্ণা (Loss Aversion)৷ কোনো মানুহেই হেৰুৱাবলৈ ভাল নাপায়৷ এহেজাৰ টকা পোৱাৰ আনন্দতকৈ এহেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ দুখ বেছি৷ ডেনিয়েল কাহ্‌নেমেন আৰু এম’ছ  টিভাৰ্স্কিৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ ভিত্তিত ক’ব পাৰি যে বেছিভাগ মানুহৰ ক্ষেত্ৰতে এহেজাৰ টকা হেৰুৱাৰ দুখ ডেৰৰ পৰা আঢ়ৈ হেজাৰ টকাৰ ভিতৰত পোৱা আনন্দৰ সমান৷ আপোনাৰ ক্ষেত্ৰত এই অনুপাতটো কিমান তাক পৰীক্ষা কৰি চাব পাৰে৷ ধৰক বাজি লগোৱাৰ প্ৰতি আপোনাৰ কোনো নৈতিক বিৰোধ নাই আৰু এশ টকাক যি মৰ্যাদাৰে ব্যৱহাৰ কৰে এক লাখ টকাকো একে মৰ্যাদাসহ ব্যৱহাৰ কৰে৷ এতিয়া এটা মুদ্ৰা টচ কৰা হ’ল৷ হেড পৰিলে আপুনি এহেজাৰ টকা দিব লাগিব৷ যদি টেইল পৰে ন্যূনতম কিমান টকা পালে আপুনি সেই খেলখনত অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ আগ্ৰহী হ’ব? এই লোকচান বিতৃষ্ণাই বহু মানুহক অত্যন্ত ৰক্ষণশীল কৰি তোলে৷ মুদ্ৰাস্ফীতিৰ কথা বিবেচনা নকৰাকৈ লাখ লাখ টকা বহুতেই ছেভিংছ একাউণ্টত পেলাই ৰাখে৷ যদি ৮ শতাংশ মুদ্ৰাস্ফীতি হয় আৰু ৪ শতাংশ ছেভিংছ একাউণ্টৰ সুত তেন্তে দেখ-দেখকৈ তেওঁ পোৱা প্ৰকৃত ফল ঋণাত্মক৷ আনহাতে লোকচান বিতৃষ্ণাই কোনোবাজনক কৰি তোলে সৰ্বস্বান্ত জুৱাৰী৷ হেৰুৱাখিনি ঘূৰাই পাবলৈকে অত্যধিক ক্ষতিভয় গ্ৰহণ কৰিবলৈকো তেওঁলোকে কুন্ঠাবোধ নকৰে৷ মই ভাবো ইয়াৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ হ’ল মহাভাৰতত বৰ্ণিত পাণ্ডৱ-কৌৰৱৰ বিখ্যাত পাশাখেলখনৰ শেষৰ ফালে যুধিষ্ঠিৰৰ মানসিকতা৷ সাধাৰণ অৱস্থাত যুধিষ্ঠিৰে নিশ্চয় কেতিয়াও দ্ৰৌপদীক পাশাখেলৰ পণ হিচাপে ব্যৱহাৰ নকৰিলেহেঁতেন৷ কিন্তু দ্ৰৌপদীক পণ হিচাপে আগবঢ়াই দিয়াৰ  আগমুহূৰ্তত গুণী-জ্ঞানী যুধিষ্ঠিৰ এজন সম্পদহীন, ৰাজ্যহীন ৰজা৷ তেওঁৰ সন্মুখত আছিল দুটা পছন্দ-

(১) দ্ৰৌপদী আৰু ধন-সম্পদসহ  ৰাজ্য হেৰুৱা অথবা একো নেহেৰুৱা৷

(২) নিশ্চিতভাবে ধন-সম্পদসহ ৰাজ্য হেৰুৱা৷

লোকচান বিতৃষ্ণাত জৰ্জৰিত যুধিষ্ঠিৰৰ সেই বাজিটো কিজানি আছিল একো নেহেৰুৱাবলৈ কৰা শেষ চেষ্টা৷

*******

 

আপোনাৰ প্ৰিয় বাহনখন দুচকীয়াই হওক বা চাৰিচকীয়াই হওক, চালক হিচাপে নিজকে আপুনি কোন পৰ্যায়ৰ বুলি ভাবে? যিসকলে এই লেখাটো পঢ়িছে, সেইসকলৰ ভিতৰত চালক হিচাপে আপুনি নিজকে কোনটো ভাগত ৰাখিব – (ক) উত্তম, (খ) মধ্যমতকৈ উচ্চ, (গ) মধ্যম, (ঘ) মধ্যমতকৈ নিম্ন, (ঙ) নিম্নখাপৰ আৰু (চ) ক’ব পৰা নাযায়৷ উত্তৰটো নিজকে দিয়ক আৰু পিচৰ দফাটোলৈ আগবাঢ়ক৷

১৯৬৫ চনত দুজন মনোবিজ্ঞানী কেৰ’লিন প্ৰেষ্টন (Caroline Preston) আৰু ষ্টেনলি হেৰিছ (Stanley Harris) য়ে এটা গৱেষণামূলক সমীক্ষা চলাইছিল৷ আমেৰিকাৰ চিয়াটল অঞ্চলৰ ৫০ জন গাড়ীচালকক তেওঁলোকৰ  শেহতীয়া ভ্ৰমণটোত চালক হিচাপে তেওঁলোকৰ দক্ষতা আৰু সজাগতা তেওঁলোকৰ দৃষ্টিত কেনে আছিল তাৰ উত্তৰ বিচাৰিছিল৷ দুই তৃতীয়াংশ চালকে মত প্ৰকাশ কৰিলে যে তেওঁলোক অন্ততঃ আনদিনাৰ সমানেই সক্ষম তথা সতৰ্ক আছিল৷ কিছুসংখ্যকে ক’লে যে তেওঁলোকৰ গাড়ীচালনা অতি উচ্চখাপৰ আছিল৷ আচৰিত হ’বলগা কথাটো কি জানেনে? প্ৰিষ্টন আৰু হেৰিছে এই সকলো সাক্ষাৎকাৰ লৈছিল হাস্পতালত৷ অৰ্থাৎ এই সকলো ড্ৰাইভাৰেই শেষৰটো যাত্ৰা দুৰ্ঘটনা এটাৰে সামৰি এম্বুলেন্সত উঠি হাস্পতালৰ বিছনা অধিগ্ৰহণ কৰিছিলগৈ৷

ড্ৰাইভাৰকেইজন উন্মাদ আছিল নেকি? নে মিছা কথাৰে নিজৰ দোষ ঢাকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল? নাই, তেওঁলোক উন্মাদো নাছিল, মিছা কথাৰে আভুৱা ভাঁৰিবলৈও যত্ন কৰা নাছিল৷ তেওঁলোক আছিল আপোনাৰ আৰু মোৰ দৰেই সম্পূৰ্ণ স্বাভাৱিক আৰু যি কৈছিল সেয়া তেওঁলোকে বিশ্বাস কৰিছিল৷ এনেধৰণৰ অসংখ্য সম্পৰীক্ষাৰ ভিত্তিত মনোবিজ্ঞানীসকলে ক’ব খোজে যে সকলো সুস্থ মানুহৰ এটা অন্যতম মৌলিক চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য হ’ল তেওঁলোক যিমানৰ মানুহ তাতোতকৈ নিজকে উচ্চখাপৰ বুলি বিশ্বাস কৰে৷ এই ধৰক, ভাস্কৰ জ্যোতি বৰুৱা আচলতে যিমান ভাল বিত্তীয় উপদেষ্টা, তাতোতকৈ নিজকে বেছি ভাল বুলি গণ্য কৰে৷ তেওঁৰ লেখাবোৰ যি পৰ্যায়ৰ তাতোতকৈ উচ্চ পৰ্যায়ৰ বুলি ভ্ৰান্ত ধাৰণা এটা কঢ়িয়াই লৈ ফুৰে৷ এতিয়া আহকচোন, মই লেখাটোৰ আৰম্ভণিতে সোধা প্ৰশ্নটোলৈ উভতি যাওঁ৷ যদিহে আপুনি সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ ভাগটোৰ এজন, তেন্তে আপোনাৰ উত্তৰটো ‘উত্তম’ অথবা ‘মধ্যমতকৈ উচ্চ’ হ’ব লাগে৷ কিন্তু আপুনিয়েই এবাৰ ভাবি চাওকচোন – এই লেখাটো কোনে কোনে পঢ়ি আছে তাক জানো আপুনি জানে? তেন্তে কেনেকৈ নিজৰ স্তৰ নিৰূপণ কৰিলে? হয়তো আপোনাৰ অত্যধিক আত্মবিশ্বাসেই তেনেকৈ ভাবিবলৈ আপোনাক বাধ্য কৰিলে৷ লেখাটোৰ শিৰোনামেও কিজানি তেনেদৰে ভবাত ইন্ধন যোগালে৷ সেই প্ৰৰোচনা আছিল  ইচ্ছাকৃত৷

মনোবিজ্ঞানীয়ে কয় যে হাইণ্ডচাইট বায়াছ (মই আগতেই জানিছিলো!) আৰু আশাবাদৰ পক্ষপাতৰ লগ লাগি অত্যধিক আত্মবিশ্বাসে আপোনাক নিজৰেই আটাইতকৈ ডাঙৰ শত্ৰুলৈ পৰ্যবসিত কৰিব পাৰে৷ কিন্তু এইটো কথাও সমান্তৰালভাৱে শুদ্ধ যে এই অত্যধিক আত্মবিশ্বাসেই আমাক আমাৰ সীমাবদ্ধতা ভাঙিবলৈ সুযোগ দিয়ে৷ নতুন কিবা এটা কৰিবলৈ প্ৰেৰণা যোগায়৷ অন্যথা ব্যৱসায় নাইবা ধন উপাৰ্জনৰ ক্ষেত্ৰত অনিশ্চয়তা থকা পেছা এটা গ্ৰহণ কৰি সপোন খেদিবলৈ মানুহ আগ্ৰহী নহ’লহেঁতেন৷ ডেনিয়েল কাহ্‌নেমেনৰ কিতাপ ‘থিংকিং, ফাষ্ট এণ্ড শ্ন’ (Thinking, Fast and Slow)’ত উল্লেখ থকা এটা সমীক্ষামতে আমেৰিকাৰ দৰে পুঁজিবাদৰ স্বৰ্গ বুলি বিবেচিত হোৱা দেশ এখনতো এজন ক্ষুদ্ৰ উদ্যোগীয়ে নতুন ব্যৱসায়ত ৫ বছৰ সফলতাৰে অতিক্রম কৰাৰ সম্ভাৱনা মাত্ৰ ৩৫ শতাংশ৷ অৰ্থাৎ প্ৰতি এশটা নতুন ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ৰ ৩৫ টাইহে ৫ বছৰ পূৰ কৰে৷ বাকীবোৰৰ ৫ বছৰৰ পূৰ্বেই মৃত্যু ঘটে৷ এই তথ্য নিশ্চিতভাৱে ন-উদ্যোগীক অনুপ্ৰাণিত কৰিব পৰাকৈ আকৰ্ষণীয় নহয়৷ কিন্তু আমেৰিকাৰ উদ্যোগীক এনেধৰণৰ সমীক্ষাই নিৰুৎসাহো কৰিব পৰা নাই৷ গড় হিচাপে তেওঁলোকে বোলে নিজৰ সম্ভাৱনীয়তা ৬০ শতাংশ বুলি ভাবে৷ তথ্যতকৈ প্ৰায় দুগুণ বেছি প্ৰত্যাশা৷ এইখিনিতে গুৰুত্বপূৰ্ণ কথাটো হ’ল যে আত্মবিশ্বাস আৰু অত্যধিক আত্মবিশ্বাসৰ সীমাৰেখাডাল কিন্তু স্পষ্ট নহয়৷ সেয়ে ইয়াক অনুধাৱণ কৰাৰ স্বাৰ্থত নিজেই নিজৰ সুক্ষ্ম বিশ্লেষক হোৱাৰ প্ৰয়োজন হয় অধিক৷ কাৰণ আনে কৰা মূল্যায়ণত সততেই দেখা যায় যে সফলতাৰ ওপৰতেই যেন নিৰ্ভৰ কৰে আত্মবিশ্বাসৰ সংজ্ঞা৷ বিফল হ’লে যিখিনি বিশ্বাসে অত্যধিক আত্মবিশ্বাস বুলি সমালোচিত হয়, সফল হ’লে কিন্তু সেই একেখিনিয়েই আত্মবিশ্বাস বুলি প্ৰশংসিত হয়৷ সেয়ে আমাৰ চিৰসংগী ‘অত্যধিক আত্মবিশ্বাস’কণ ক’ত ব্যৱহাৰ কৰিম আৰু ক’ত পৰিহাৰ কৰিম সেই বিষয়ে সচেতন হোৱাটোহে সাৰ কথা৷

বিনিয়োগৰ প্ৰসংগত যিসকলৰ উদ্দেশ্য ভৱিষ্যতৰ উদ্দেশ্য পূৰণ বা যিসকলে দুঃসাহসিক অভিযানৰ উত্তেজনাকণ বিচাৰি বিনিয়োগৰ পৃথিৱীত প্ৰৱেশ কৰা নাই, তেওঁলোকৰ অত্যধিক আত্মবিশ্বাসৰ কবলত নপৰিবলৈ অতিৰিক্ত সাৱধানতা লোৱাৰ প্ৰয়োজন হয়৷ এজন অত্যধিক আত্মবিশ্বাসী বিনিয়োগকাৰীয়ে ভাবে যে পূর্বানুমান কৰাত তেওঁ সিদ্ধহস্ত আৰু নিজৰ সকলো সিদ্ধান্ত নিখুঁট বুলি প্ৰয়োজনতকৈ বেছি প্ৰত্যয়ৰে বিশ্বাস কৰে৷ অত্যধিক আত্মবিশ্বাসে বিনিয়োগকাৰীক বিধ্বস্ত কৰা উদাহৰণেৰে ভৰি আছে বিনিয়োগৰ জগতখন৷ সেয়ে সফল বিনিয়োগকাৰীয়ে অনুশীলন তথা অনুশাসনৰ জৰিয়তে অত্যধিকভাৱে আত্মবিশ্বাসী নহ’বলৈ যত্ন কৰে৷ এই ক্ষেত্ৰত কিম্বদন্তি বিনিয়োগকাৰী ‘ৱাৰেন বাফেট’ক আমি উদাহৰণ হিচাপে ল’ব পাৰো৷ তেওঁৰ অন্যতম বিনিয়োগ কৌশল হ’ল সুৰক্ষাৰ সীমা (Margin of Safety) ৰ ধাৰণাটো৷ যিটো ধাৰণাৰ উদ্ভাৱক আছিল তেওঁৰেই গুৰু বেঞ্জামিন গ্ৰাহাম৷ এই ধাৰণা অনুসৰি বিনিয়োগ কৰিব খোজা  কোম্পানীটোৰ শ্বেয়াৰৰ উচিত মূল্য তেওঁৰ বিশ্লেষণত ১০০ টকা বুলি যদি বিবেচিত হয়, তেন্তে ১০০ টকাই নহয়, সেই কোম্পানীৰ শ্বেয়াৰ ৯৮ টকা হ’লেও কিনিবলৈ তেওঁ আগ্ৰহী নহয়৷ কিন্তু কিয়? বাফেটে নিজৰ বিশ্লেষণ আৰু ভৱিষ্যৎ দৃষ্টিক শতাংশৰ হিচাপত কম মূল্য দিব খোজে৷ অৰ্থাৎ তেওঁ যদি সেই হাৰ ২৫ শতাংশ বুলি নিৰ্ধাৰণ কৰে তেন্তে সেই বিশেষ কোম্পানীটোৰ শ্বেয়াৰ কিনাৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ দিব বিচৰা সৰ্বোচ্চ দাম হ’ব ৭৫ টকা৷ ৭৫ ৰ পৰা ১০০ ৰ মাজৰ এই ২৫ টকাৰ ব্যৱধানটোক তেওঁ সুৰক্ষাৰ সীমা বুলি গণ্য কৰে৷ নিজৰ বিশ্লেষণত থাকি যাব পৰা ভুল-ত্ৰুটিৰ বাবে তেওঁৰ বিনিয়োগৰ সিদ্ধান্তই শাস্তি নাপাবলৈ কৰা এক প্ৰচেষ্টা৷

*****

(লেখাটো পূৰ্বে অসমীয়া প্ৰতিদিন কাকতত ৭ মে’, ২০১৫ত  প্ৰকাশ পাইছিল)